Koronavirus pandemiyasi insoniyat duch kelgan so‘nggi pandemiya emasligi haqida sog‘liqni saqlash bo‘yicha mutaxassislar bir necha bor ogohlantirishgan. Shu sababli olimlar yangi xavfli viruslar va bakterial infeksiyalarning ehtimoliy manbalarini faol o‘rganishmoqda. Fevral oyida amerikalik tadqiqotchilar guruhi ushbu mavzuda ilmiy maqola e’lon qilib, qaysi hududlarda hayvonlardan odamlarga infeksiya o‘tish ehtimoli yuqori ekanligini tahlil qilishdi. Tadqiqot natijalari esa juda tashvishli.

Tadqiqot haqida batafsil

Global Change Biology jurnalida Yale universiteti olimi Rohan Simkin boshchiligidagi guruhning tadqiqoti chop etildi. Maqola yopiq foydalanish uchun mo‘ljallangan bo‘lsa-da, Forbes nashri uning asosiy xulosalarini e’lon qildi.

Mutaxassislarning fikricha, xavfli kasalliklarning aksariyati yovvoyi tabiatdan kelib chiqqan. Masalan, bezgak va G‘arbiy Nil isitmasini qon so‘ruvchi hasharotlar tarqatgan bo‘lsa, koronavirus ehtimoliy manbai Uxandagi yovvoyi hayvonlar bozori bo‘lishi mumkin. Shu sababli olimlar eng katta xavf shahar va yovvoyi tabiatning chegarasida (WUI — wildland–urban interface) joylashgan hududlardan kelishi mumkinligini ta’kidlashmoqda.

Aholi zich joylashgan shahar chekkalari va tabiat o‘rtasidagi bunday hududlar yangi virus yoki bakteriyaning odamga o‘tishi va tez tarqalishi uchun qulay muhit yaratadi.

Xavf qayerda yuqoriroq?

Hamma shaharlarga ham bunday xavf tahdid solmaydi. Masalan, postsovet mamlakatlarida shahar atrofida keng qishloq hududlari va bog‘lar joylashgan. AQShda esa yirik shaharlarni suburbiyalar o‘rab turadi, bu esa tabiiy bufer vazifasini bajaradi.

2023-yilda Nature jurnalida e’lon qilingan tadqiqotga ko‘ra, shahar va yovvoyi tabiat chegarasi global quruqlikning atigi 4,7% ini tashkil qiladi, biroq bu hududlarda 3,5 milliardga yaqin odam yashaydi.

Tadqiqotchilar 686 turdagi sutemizuvchilar tomonidan 144 xil kasallik tarqalish ehtimolini o‘rganib, eng xavfli hududlarni aniqlashdi. Xavf darajasi yuqori deb topilgan hududlarda 20 va undan ortiq potentsial kasallik tashuvchilari mavjud. Masalan, ba’zi kemiruvchilar (Mastomys natalensis sichqonlari, Rattus tanezumi kalamushlari) va qizil tulkilar global miqyosda keng tarqalgan.

Pandemiya qayerda boshlanishi mumkin?

Tahlillarga ko‘ra, eng ko‘p odamlar yuqori xavf hududlarida aynan Yevropada yashaydi (383 mln). Keyingi o‘rinlarda Hindiston va Xitoy (275 mln), so‘ngra Afrika (183 mln) joy olgan.

Biroq, olimlar pandemiyaning boshlanish ehtimolini aniqlashda iqtisodiy faktorlarni ham hisobga olishdi. Ularning hisob-kitoblariga ko‘ra, xavfli hududlarda yashovchi 520 million odam o‘rtacha va past daromadli aholiga tegishli bo‘lib, ularning asosiy qismi Yevropada emas.

Jumladan, bu aholining 35% i G‘arbiy, Sharqiy va Janubiy Afrikadagi shahar va qishloqlarda istiqomat qiladi. Olimlar ta’kidlashicha, ushbu hududlarda qashshoqlik, nosoz infratuzilma va yetarli darajada tibbiy xizmatning yo‘qligi pandemiya xavfini yanada oshiradi.

Yangi pandemiyaning oldini olish mumkinmi?

Tadqiqotchilar xalqaro tibbiyot tashkilotlariga yuqori xavfli hududlarga e’tibor qaratishni tavsiya qilmoqda. Ayniqsa, shaharlarga yaqin tabiiy hududlar kengayib borayotgani muammoni yanada dolzarb qiladi.

Forbes nashri eslatganidek, ushbu tadqiqot faqat sutemizuvchilardan odamlarga virus o‘tish xavfini ko‘rib chiqadi. Biroq, kelajakdagi pandemiya qushlar yoki hasharotlardan ham kelishi mumkin.

Ekspertlarning fikricha, eng muhimi — virus tarqalishining oldini olishga tayyor bo‘lish. Farmakolog Konstantin Zaxarovning ta’kidlashicha, epidemiyalarni jilovlashda ikki asosiy omil hal qiluvchi ahamiyatga ega: kasallikni yuqtirish yo‘llari va inson organizmining unga ta’sirchanligi.

COVID-19 pandemiyasining tajribasi shuni ko‘rsatdiki, virus kelib chiqishi aniq bo‘lmasa ham, tezkor choralar muhim: karantin cheklovlari, gigiyena qoidalariga rioya qilish va vaksina yaratish kasallik tarqalishining oldini olishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Masalan, mRNK vaksinalarining tez ishlab chiqilishi pandemiya ustidan nazoratni o‘rnatishga yordam berdi.