Suvsizlanish — biz o‘ylagandan jiddiyroq muammo

Yoz. Quyosh. Harorat 40 darajaga yaqinlashmoqda. Issiqlik haddan oshganida odamlar birinchi navbatda salqin joy qidiradi. Lekin kamdan-kam kishi o‘zi bilan suvni qanday to‘g‘ri ichishni, organizmga qanday yordam berishni o‘ylaydi. Ko‘pchilik suvsizlanishni faqat chanqash bilan bog‘laydi. Aslida bu — tananing murakkab, ichki favqulodda holatiga aylanishi mumkin bo‘lgan jarayon.

1957 yilda tibbiyot fanlari nomzodi A.M. Pisarava “Здоровье” jurnalida yozgan maqolasida suvsizlanish faqat suyuqlik yo‘qotilishi emas, balki tanadagi elektrolitlar — natriy, kaliy, xlor, magniy kabi moddalar muvozanatining buzilishi bilan bog‘liqligini ilmiy asosda ko‘rsatib bergan. Bu muvozanat esa yurak urishidan tortib mushaklar ishigacha, miya faoliyatidan to harorat nazoratigacha barcha tizimlarga ta’sir qiladi.

Demak, suvsizlanish — bu oddiy charchoq emas. Bu — organizmning jiddiy signalidir.

Suvsizlanish qanday boshlanadi: tananing sukutdagi nolasi

Ko‘pchilik suvsizlanishni to‘satdan keladigan, aniq belgilar bilan boshlanadigan holat deb tasavvur qiladi. Aslida esa bu jarayon sokin, lekin xavfli boshlanadi. Tana suyuqlik yo‘qotishni boshlab yuboradi: terlash, nafas olish, siydik chiqarish orqali. Lekin shu bilan birga u nafaqat suvni, balki elektrolitlarni ham yo‘qotadi.

Qiziq jihati shundaki, tanadagi bu o‘zgarishlar ko‘pincha hissiy holat orqali namoyon bo‘ladi. Siz birdaniga sababsiz asabiylasha boshlaysiz, e’tiboringiz susayadi, yurak tezroq ura boshlaydi, bosh og‘rishi paydo bo‘ladi. Va eng muhimi — siz buni charchoq deb qabul qilasiz. Chunki organizm sizga suvsizlanish haqida bevosita gapirmaydi, u signallar bilan “nola qiladi”.

Pisarava ta’kidlaganidek, birinchi darajadagi suvsizlanishda ham organizm ichki ish faoliyatini o‘zgartira boshlaydi: qon quyuqlashadi, yurakning zarba kuchi ortadi, tanadagi harorat ko‘tariladi. Bu esa to‘satdan hushdan ketish, yurak urishi buzilishi yoki hatto issiq urishi xavfini keltirib chiqaradi.

Elektrolitlar roli: faqat suv ichish yetarlimi?

Ko‘pchilik “ko‘p suv ich, o‘tadi” degan iborani yaxshi biladi. Ammo issiqda faqat suv ichish ba’zida organizmga yomonroq ta’sir qilishi mumkin. Nega?

Masala shundaki, suvsizlanish faqat suvni yo‘qotish emas. Bu — elektrolitlar balansining buzilishi. Tanada ayniqsa natriy (tuz), kaliy, magniy kabi moddalarning darajasi pasayganda organizmda “aloqa” tizimi ishdan chiqa boshlaydi: yurak mushaklari, asab tolalari, miya impulslari — barchasi bu minerallarga bog‘liq.

Oddiy suv esa bu yo‘qotilgan moddalarni to‘ldira olmaydi. Aksincha, faqat suv ichilsa, bu moddalar qon plazmasida suyultirib yuboriladi va bu yana balansni buzadi. Shuning uchun A.M. Pisarava yozganidek, ayniqsa jaziramada organizmga “fiziologik suyuqlik” kerak: tuz, glyukoza, kaliy kabi komponentlar aralashgan holatda.

Bugun bu tajribalar zamonaviy tibbiyotda rehidratatsiya eritmalari sifatida qo‘llaniladi. Ular oddiy suvdan ancha samarali.

Qanday qilib suvsizlanishni oldini olish mumkin?

Oldini olish — har doim davolashdan oson. Ayniqsa suvsizlanish haqida gap ketganda, bu ayni haqiqat. Muammo shundaki, ko‘pchilik suyuqlik ichish tartibini kerakli darajada nazorat qilmaydi: faqat chanqaganda suv ichadi. Bu esa kechikkan signaldir.

Suyuqlikni to‘g‘ri ichish deganda — kun davomida tana ehtiyojiga qarab, oz-ozdan, muntazam ichish nazarda tutiladi. Ayniqsa jaziramada ishlayotganlar, sportchilar, homiladorlar, bolalar va keksa yoshdagilar uchun bu muhim.

Foydali maslahatlar:
– Tana vazniga va faoliyatga qarab, kuniga 2,5–3 litr suyuqlik ichishga harakat qiling
– Har 30–40 daqiqada bir necha qultum suv ichish foydali
– Issiq kunlarda mineral suv, rehidratatsiya eritmalari (dorixonada sotiladi) yoki uyda tayyorlangan tuzli-glyukozali eritmalarni ichish mumkin
– Qaynatilgan sabzavotli sho‘rvalar, mevali suvlar va tuzli kefirlar ham foydali suyuqlik manbai bo‘ladi
– Kofeinli ichimliklar (choy, qahva, energetik ichimliklar) organizmdan suyuqlikni chiqarib yuboradi, ularni haddan ortiq ichmang

Miflar va noto‘g‘ri tushunchalar

“Ko‘p suv ichganim yaxshi — qancha ko‘p, shuncha yaxshi.”
Bu noto‘g‘ri. Ko‘p suv, agar organizm tuzlarni yo‘qotayotgan bo‘lsa, suvsizlanishni bartaraf etmasdan, kuchaytiradi. Tanada suv va elektrolitlar balansda bo‘lishi kerak.

“Suv ichish faqat chanqaganda kerak.”
Chanqash — bu kech signal. Tanada suvsizlanish allaqachon boshlangan bo‘ladi. Suvni rejalashtirilgan tartibda ichish kerak.

“Yalang‘och suv eng foydalisi.”
Toza suv zarur, ammo issiqda faqatgina oddiy suv emas, balki elektrolitlar bilan boyitilgan suyuqliklar kerak bo‘ladi.

Ko'p beriladigan savollar

1. Suvsizlanishni qanday aniqlash mumkin?

• Og‘iz qurishi, terining quruqligi, siydik rangining to‘q sariq yoki jigarrang bo‘lishi, yurak urishining tezlashishi — bu tananing signalidir.

2. Bolalarda suvsizlanish qanday kechadi?

• Bolalarda bu holat tez rivojlanadi: og‘iz qurib qoladi, ko‘zlar cho‘kadi, harorat ko‘tariladi, xatti-harakat sekinlashadi. Bu holat darhol shifokorga murojaat qilishni talab qiladi.

3. Sport paytida qanday ichimlik foydali?

• Teri orqali suyuqlik va tuz yo‘qotiladi. Shuning uchun sport paytida suvga oz miqdorda tuz, limon va asal qo‘shilgan tabiiy ichimliklar yoki sport ichimliklari foydali bo‘ladi.

Suv — bu oddiy ichimlik emas, bu hayotning o‘zi.

Suvsizlanish — bu issiq kunlarning eng pastga qaragan, ko‘rinmaydigan xavfidir. U charchoq ortida yashiringan, lekin tanadagi har bir hujayraning faoliyatiga ta’sir qiladigan sokin tahdiddir. A.M. Pisarava yozganidek, organizm “suv va elektrolitlar orkestri” orqali ishlaydi — va agar bitta skripka chiqmasa, butun musiqiy asar buziladi.

Bugun siz o‘zingiz va yaqinlaringizni bu muammodan himoya qilishingiz mumkin. Buning uchun esa faqat bir narsa zarur — e’tibor. Suvni iching, lekin ongli iching. Tanangizga quloq soling. Va foydali ma’lumotlar bilan bo‘lishing.

Agar maqola sizga foydali bo‘lgan bo‘lsa — uni do‘stlaringizga yuboring va Telegram-kanalimizga obuna bo‘ling. Bu yerda sizga kerak bo‘lgan eng dolzarb sog‘liq bilimlari jamlangan.