Everolimus serin-treonin kinaz mTOR (sut emizuvchilar uchun rapamitsin nishoni) ning tanlangan ingibitori bo‘lib, u mTORC1 kompleksiga, ya’ni signal o‘zgartiruvchi mTOR-kinazasi va regulyator raptor-oqsiliga (mTORning regulyator oqsili) maxsus ta’sir ko‘rsatadi. Everolimus o‘z faoliyatini hujayra ichidagi FKBP12 retseptor oqsili bilan yuqori affinitetli o‘zaro ta’sir orqali namoyon qiladi. FKBP12-everolimus kompleksi mTORC1 bilan bog‘lanib, uning signal uzatish qobiliyatini ingibitsiya qiladi.
mTOR — bu hujayra o‘sishi, proliferatsiyasi va yashovchanligini tartibga solishda markaziy rol o‘ynaydigan asosiy serin-treonin kinazadir. mTORC1 signal yo‘lining tartibga solinishi mitogenlar, o‘sish omillari, energiya manbalari va oziq moddalariga bog‘liq bo‘lgan murakkab jarayondir. mTORC1 kompleksi PI3K/AKTga bog‘liq kaskadning distal qismida oqsil sintezining muhim regulyatori bo‘lib, uning tartibga solinishi ko‘pgina inson xavfli o‘smalarida, shuningdek, tuberoz skleroz (TS) kabi genetik kasalliklarda buziladi.
mTORC1 signal funktsiyasi distal effektorlarning fosforlanishini modulyatsiya qilish orqali amalga oshiriladi, ulardan eng to‘liq xarakterlanganlari ribosomal oqsil kinazasi S6 (S6K1) va eukaryotik hujayralar initsiasiatsiya faktori, 4E-bog‘lovchi oqsil (4E-BP1) hisoblanadi. mTORC1 ingibitsiyasi natijasida S6K1 va 4E-BP1 faoliyatining buzilishi, hujayra sikli, glikoliz va hujayralarning kislorod yetishmovchiligiga (gipoksiya) moslashishida ishtirok etuvchi asosiy oqsillarni kodlovchi mRNKlarning tarjimasini buzadi. Bu o‘sma o‘sishini va gipoksiya bilan induktsiyalangan omillar (masalan, transkripsion omil HIF-1) ekspressiyasini bostiradi. So‘nggi natijada o‘smadagi angiogenez jarayonlarini kuchaytiruvchi omillar (masalan, qon tomir endotelial o‘sish omili, VEGF) ekspressiyasi kamayadi, bu buyrak hujayrali saraton va angiomiolipoma kabi turli o‘smalarda kuzatiladi.
mTORC1 orqali signal uzatish o‘sma o‘sishini bostiruvchi genlar, ya’ni tuberoz skleroz 1 va 2 genlari (TSC1, TSC2) tomonidan tartibga solinadi. TSC1 yoki TSC2 ning yo‘qligi yoki inaktivatsiyasi RHEB-GTP (guanozin trifosfat-bog‘lovchi oqsil, GTP-bog‘lovchi oqsil) darajasining oshishiga olib keladi, bu Ras oilasiga mansub GTPaz bo‘lib, mTORC1 kompleksi bilan o‘zaro ta’sir qiladi va uning faollashuvini keltirib chiqaradi. mTORC1 ning faollashishi S6K1 ni o‘z ichiga olgan pastga yo‘naltirilgan kinaza signal kaskadini faollashtiradi.
mTORC1 substrati S6K1 estrogen retseptorini fosforillaydi, bu esa ligandga bog‘liq bo‘lmagan retseptor faollashuviga javob beradi. Everolimus o‘sma hujayralari, endotelial hujayralar, fibroblastlar va qon tomirlarining silliq mushak hujayralarining o‘sishi va proliferatsiyasini kuchli ingibitoridir. mTORC1 kompleksining markaziy regulyator ta’siriga muvofiq, everolimus hujayra proliferatsiyasini, glikolizni va angiogenezni in vivo qattiq o‘smalarda kamaytiradi, shu bilan o‘sma o‘sishini bostirishning ikkita mustaqil yo‘lini amalga oshiradi: to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarshi-o‘sma faolligi va o‘smadagi stromal tarkibni ingibitsiya qilish.
mTOR signal yo‘lining faollashuvi sut bezi saratoni bilan og‘rigan bemorlarda endokrin terapiyaga qarshilik rivojlanishining asosiy moslashuvchan mexanizmidir. Endokrin terapiyaga qarshilik rivojlanishi bilan turli signal yo‘llari faollashadi. Ulardan asosiy yo‘l PI3K/AKT/mTOR yo‘li bo‘lib, u aromataza ingibitorlariga chidamli va estrogen deprivatsiyasida uzoq vaqt bo‘lgan sut bezi saratoni hujayralarida faollashgan. AKT faollashuvi tufayli aromataza ingibitorlariga qarshilik ko‘rsatadigan sut bezi saratoni hujayralari everolimus bilan birgalikda davolash orqali bartaraf etilishi mumkin. Everolimus va aromataza ingibitorini birgalikda qo‘llash terapiyasi kasallikning rivojlanmasdan tirik qolish medianasini 2,7 barobar oshiradi va kasallikning rivojlanishi hamda o‘lim ehtimolini 62% ga kamaytiradi.
Tuber skleroz (TS) genetik kasallik bo‘lib, TSC1 yoki TSC2 genlarining inaktivatsiyalovchi mutatsiyalari turli joylarda gemartoma hosil bo‘lishiga olib keladi. Subependimal gigant hujayrali astrositomalar (SEGA) bilan bog‘liq TS bo‘lgan bemorlarda 6 oylik everolimus bilan davolashdan so‘ng o‘smalar hajmining statistik jihatdan sezilarli darajada kamayishi kuzatilgan, bunda 75% bemorlarda o‘sma hajmi kamida 30% ga, 32% bemorlarda esa kamida 50% ga kamaygan. Bunda yangi o‘choqlar, gidrotsefaliya kuchayishi, ichki bosh bosimi oshishi belgilari yoki SEGA ni jarrohlik yo‘li bilan davolash zaruriyati kuzatilmagan. TS bilan bog‘liq SEGA bo‘lgan bemorlarni uzoq muddat kuzatish everolimusning barqaror samaradorligini tasdiqladi.